بهري ژڤانێ عادهيا ههيڤانه ب دو حهفتيان پێدڤيه ژن خوارنا خۆ رێك بێخيت
2010-12-21
ئهڤرۆ، حهمزه رهزيكي:
خوارنێ رۆلهكێ گرنگ ههيه بۆ كێمكرنا ئێشانێن ههيڤانه يێن كو ل گهل عادهيا ههيڤانه پهيدادبن، ديسان خوارن رۆلهكێ سهرهكي بۆ چارهيا نهزووكيێ دبينيت و ئهو ژن و زهلامێن زارۆ نهبن دشێن مفاي ژ تيشكا رۆژێ و ديسان فيتامين و هورمونان دناڤ خوارنێ دا وهربگرن داكو ببنه هاندهر بۆ ههبوونا زارۆيان، ل زاروكينيێ خوارن كارتێكرنێ ل وهرارا زاروكي دكهت و ل قووناغا پێگههشتنێ و بالقبوونێ ژي ديسان خوارن كارتێكرنێ ل دياربوونا سالوخهتان دكهت.
حهنين عهزيز قوبوري تايبهتمهندا خوراكيێ ل وهلاتێ سعوديێ د ههڤديتنهكێ دا ب رێيا ئهنترنێتێ بۆ رۆژنامهيا ئهڤرۆ دياركر كو د ڤهكولينهكا نوو دا ل زانكويا (ام القري) ل مهكههێ ژلايێ ماموستا (ولاو حهساني) هاتبوو كرن ژ بۆ ههلسهنگاندنا كهرستێن خوارنێ و كارتێكرنا وان ل سهر كێمكرنا ئێشانێن بهري عادهيا ههيڤانه ل دهڤ ژنان پهيدادبن هاتبوو كرن، ڤهكولهرێ دياركر كو زهرهزهواتێن گههشتي گرنگيهكا تايبهت د كێمكرنا ئێشانان دا ههيه و ل رێزبهنديا ئێكێ دهێن، پاشي فێقێي گههشتي و ماسي، ددووڤدا شير و بهرههمێن وي و پاشي مريشك و هێك ژي رۆلهكي د كێمكرنا وان ئێشانان دا دبينن، ههروهسان ڤهكولهرێ دياركربوو كو كهلاندنا هندهك گيايان و رووهكان وهكو (بابونج و بهقدهنوس و زهنجهبيلي) رۆلێ خۆ دبينن و ههروهسان ڤهخوارنا ئاڤكا كهلاندي يا هندهك گولان يا باشه و پاشي ههكه ژن شيرێ گهرم ڤهخوت يان هنگڤيني ل سهر شيري زێدهبكهت دێ مفاي ژێ دبينيت و ديسان موز و شهربهتا پرتهقالان ژي دباشن. ههرديسان دياردبيت كو ب دهستڤهئينانا ژێدهرێ پوتاسيومي ژي يێ گرنگه بۆ كێمكرنا ئێشانێن ل گهل عادهيا ههيڤانه پهدادبن وهكو (مهگنسيوم و كالسيوم و ئاسن) و گوت: ل دهمێ كو ل گهل عادهيا ههيڤانه زكئێشان بۆ ژنێ پهيدادبيت باشترين تشت ئهوه وهرزشێ بكهت و بهري ژڤانێ عادهيا ههيڤانه ب دو حهفتيا ل دووڤ سيستهمهكێ رێكخستي يێ خوارنێ بچيت و خۆ ژ خوارنا تشتێن شرين و قوديككري و چهوريان و خوێ خۆ دوور بكهت.
حهنين كو ههلگرا ناما ماستهرێ يه دياركر كو خوارنێ رۆلهكێ سهرهكي د نهزوكيا ژن و زهلامان دا ههيه و گوت: زێدهبوونا سهنگي يان ههتا زهعيفيا زێده ههردو فاكتهرێن نهبوونا زارۆيانه و كارتێكرنێ ل هورمۆنێن لهشي دكهن، بهلێ هورمونێن پێدڤي بۆ پووتكرنێ (ڤيتامين سي كو دناڤ پرتهقال و نيموك و لالنكي و فلفلێن رۆمي و باجانسوركان دا ههيه) و باشتره ههموو جورێن فێقي ب سروشتي بهێنه خوارن داكو ب دروستي مفا ژ ڤيتامينێن وان بهێته وهرگرتن.
ديسان ڤيتامين (دي) كو ئهو ب خۆ ب رێكا بهرههڤبوونا مرۆڤي ب تيشكا رۆژێ د ناڤ لهشێ مرۆڤي دا دروست دبيت، ئهوژي رۆلهكێ سهرهكي ب دوگيانبوونا ژنان دبينيت و باشتره ههر چ نهبيت ئهو ههڤژينێن زارۆ نهبن رۆژانه و ب تايبهت سپێدێ بۆ دهمێ 10-15 خولهكان بچنه ل بهر تيشكا رۆژێ و باشتره گهلهك جلكێن ستوور ل وي دهمي ل بهر خو نهكهن.
حهنين عهزيز گوتژي ڤيتامين (سي) كو ب تايبهت دناڤ خهسان دا ههيه، رۆلهكێ سهرهكي د پهيداكرنا زارۆيان دا دبينيت و گهلهك كهسان ژ ئاريشهيێن نهزووكيێ دپارێزيت و ئهڤ ڤيتامينه ديسان دناڤ خوارنێن زهيتي دا ههيه و ب شێوهيهكێ سروشتي دناڤ وان زهيتان دا ههيه ئهوێن بۆ لێنانا خوارنێ دهێنه ب كارئينان وهكو زهيتا كهليكێن صويا و فول سوداني و ههروهسان دناڤ ماستي و زهركا هێكێ دا ههيه و دبێژنه وان زهيتا زهيتێن (توكفيرۆلات ئهلفا، بيتا، گاما) كو ههكه دناڤ لهشيدا كێمبوون دبنه ئهگهرێ ژبهرچوونا زارۆيان ل دهڤ ژنێن دوگيان يان پێش وهخت زارۆيێن وان دهێنه ل سهر دونيايێ.
حهننين عهزيز ئهوژي دياركر كو گهلهك ژ شارهزايێن خوارنێ شيرهتان ل ژنان دكهن ل دهمێ كو پلانێ بۆ دوگيانبوونێ دادنن كو هندهك تهڤاڤكهر و زێدههيێن خوارنێ بخون و هندي دشيان دابيت (قههوێ و ڤهخوارنێن كافايين دناڤدا كێم بكهن).
تايبهتمهندا خوراكيێ ل وهلاتێ سعوديێ ئهوژي گوت كو مرۆڤ د ژيێ بالقبوونێ دا پێدڤي ب ههموو ژێدهرێن خوارنێ دبيت و ب تايبهت كاسيوم، ئاسن، كاوريێن گهرماتيێ داكو دڤێ قووناغێ دا مرۆڤ پێدڤيێن خۆ وهربگريت، تشتهكێ نهسروشتي يه كو ئهم ببينه رێگر د خوارنێ دا كو سالوخهتێن بالقبوونێ زوو ديارنهبن، ههكه ب دروستي خوارن نههاته خوارن دێ بيته ئهگهر كو لهشێ مرۆڤي كرێت ببيت و پرچ ب وهريێت و مرۆڤ كورته بالا ببيت، ههتا هندهك جاران كارتێكرنێ ل شيانێن خواندنێ و تێگههشتنێ ژي دكهت، لهورا پێدڤي ناكهت مرۆڤ ههول بدهت سالوخهتێن بالقبوونێ گيروبكهت، بهلكو بهروڤاي ژي كا چاوان مرۆڤ ل زاروكينيێ گرنگيێ ب خوارنێ ددهت، پێدڤيه وهسان ل دهمێ پێگههشتنێ ژي گرنگيێ ب خوارنێ بدهين.
ل دووماهيێ حهنين قهبوري دياركر كو هندهك ڤهكولينێن نوو دياردكهن ههكه كچ د زاروكينيێ دا كهرستێن جوانكاريێ ب كاربينيت دبيته ئهگهر زوو بالق ببيت، ههروهسان هندهك كهرسته دناڤ خوارنێن قوديككري دا يان ئامانێن پلاستيكي و كهرستهيێن پاقژكرنێ دا دهێنه ب كارئينان ههر وان ئهنجامان ددهن. و ژبۆ ڤێ چهندێ پێدڤيه ههوهكا جيهاني بهێته كرن كو كهرستێن كيمياوي دناڤ ئامانێن پلاستيكي دا بهێنه كێمكرن.
حهنين عهزيز قوبوري تايبهتمهندا خوراكيێ ل وهلاتێ سعوديێ د ههڤديتنهكێ دا ب رێيا ئهنترنێتێ بۆ رۆژنامهيا ئهڤرۆ دياركر كو د ڤهكولينهكا نوو دا ل زانكويا (ام القري) ل مهكههێ ژلايێ ماموستا (ولاو حهساني) هاتبوو كرن ژ بۆ ههلسهنگاندنا كهرستێن خوارنێ و كارتێكرنا وان ل سهر كێمكرنا ئێشانێن بهري عادهيا ههيڤانه ل دهڤ ژنان پهيدادبن هاتبوو كرن، ڤهكولهرێ دياركر كو زهرهزهواتێن گههشتي گرنگيهكا تايبهت د كێمكرنا ئێشانان دا ههيه و ل رێزبهنديا ئێكێ دهێن، پاشي فێقێي گههشتي و ماسي، ددووڤدا شير و بهرههمێن وي و پاشي مريشك و هێك ژي رۆلهكي د كێمكرنا وان ئێشانان دا دبينن، ههروهسان ڤهكولهرێ دياركربوو كو كهلاندنا هندهك گيايان و رووهكان وهكو (بابونج و بهقدهنوس و زهنجهبيلي) رۆلێ خۆ دبينن و ههروهسان ڤهخوارنا ئاڤكا كهلاندي يا هندهك گولان يا باشه و پاشي ههكه ژن شيرێ گهرم ڤهخوت يان هنگڤيني ل سهر شيري زێدهبكهت دێ مفاي ژێ دبينيت و ديسان موز و شهربهتا پرتهقالان ژي دباشن. ههرديسان دياردبيت كو ب دهستڤهئينانا ژێدهرێ پوتاسيومي ژي يێ گرنگه بۆ كێمكرنا ئێشانێن ل گهل عادهيا ههيڤانه پهدادبن وهكو (مهگنسيوم و كالسيوم و ئاسن) و گوت: ل دهمێ كو ل گهل عادهيا ههيڤانه زكئێشان بۆ ژنێ پهيدادبيت باشترين تشت ئهوه وهرزشێ بكهت و بهري ژڤانێ عادهيا ههيڤانه ب دو حهفتيا ل دووڤ سيستهمهكێ رێكخستي يێ خوارنێ بچيت و خۆ ژ خوارنا تشتێن شرين و قوديككري و چهوريان و خوێ خۆ دوور بكهت.
حهنين كو ههلگرا ناما ماستهرێ يه دياركر كو خوارنێ رۆلهكێ سهرهكي د نهزوكيا ژن و زهلامان دا ههيه و گوت: زێدهبوونا سهنگي يان ههتا زهعيفيا زێده ههردو فاكتهرێن نهبوونا زارۆيانه و كارتێكرنێ ل هورمۆنێن لهشي دكهن، بهلێ هورمونێن پێدڤي بۆ پووتكرنێ (ڤيتامين سي كو دناڤ پرتهقال و نيموك و لالنكي و فلفلێن رۆمي و باجانسوركان دا ههيه) و باشتره ههموو جورێن فێقي ب سروشتي بهێنه خوارن داكو ب دروستي مفا ژ ڤيتامينێن وان بهێته وهرگرتن.
ديسان ڤيتامين (دي) كو ئهو ب خۆ ب رێكا بهرههڤبوونا مرۆڤي ب تيشكا رۆژێ د ناڤ لهشێ مرۆڤي دا دروست دبيت، ئهوژي رۆلهكێ سهرهكي ب دوگيانبوونا ژنان دبينيت و باشتره ههر چ نهبيت ئهو ههڤژينێن زارۆ نهبن رۆژانه و ب تايبهت سپێدێ بۆ دهمێ 10-15 خولهكان بچنه ل بهر تيشكا رۆژێ و باشتره گهلهك جلكێن ستوور ل وي دهمي ل بهر خو نهكهن.
حهنين عهزيز گوتژي ڤيتامين (سي) كو ب تايبهت دناڤ خهسان دا ههيه، رۆلهكێ سهرهكي د پهيداكرنا زارۆيان دا دبينيت و گهلهك كهسان ژ ئاريشهيێن نهزووكيێ دپارێزيت و ئهڤ ڤيتامينه ديسان دناڤ خوارنێن زهيتي دا ههيه و ب شێوهيهكێ سروشتي دناڤ وان زهيتان دا ههيه ئهوێن بۆ لێنانا خوارنێ دهێنه ب كارئينان وهكو زهيتا كهليكێن صويا و فول سوداني و ههروهسان دناڤ ماستي و زهركا هێكێ دا ههيه و دبێژنه وان زهيتا زهيتێن (توكفيرۆلات ئهلفا، بيتا، گاما) كو ههكه دناڤ لهشيدا كێمبوون دبنه ئهگهرێ ژبهرچوونا زارۆيان ل دهڤ ژنێن دوگيان يان پێش وهخت زارۆيێن وان دهێنه ل سهر دونيايێ.
حهننين عهزيز ئهوژي دياركر كو گهلهك ژ شارهزايێن خوارنێ شيرهتان ل ژنان دكهن ل دهمێ كو پلانێ بۆ دوگيانبوونێ دادنن كو هندهك تهڤاڤكهر و زێدههيێن خوارنێ بخون و هندي دشيان دابيت (قههوێ و ڤهخوارنێن كافايين دناڤدا كێم بكهن).
تايبهتمهندا خوراكيێ ل وهلاتێ سعوديێ ئهوژي گوت كو مرۆڤ د ژيێ بالقبوونێ دا پێدڤي ب ههموو ژێدهرێن خوارنێ دبيت و ب تايبهت كاسيوم، ئاسن، كاوريێن گهرماتيێ داكو دڤێ قووناغێ دا مرۆڤ پێدڤيێن خۆ وهربگريت، تشتهكێ نهسروشتي يه كو ئهم ببينه رێگر د خوارنێ دا كو سالوخهتێن بالقبوونێ زوو ديارنهبن، ههكه ب دروستي خوارن نههاته خوارن دێ بيته ئهگهر كو لهشێ مرۆڤي كرێت ببيت و پرچ ب وهريێت و مرۆڤ كورته بالا ببيت، ههتا هندهك جاران كارتێكرنێ ل شيانێن خواندنێ و تێگههشتنێ ژي دكهت، لهورا پێدڤي ناكهت مرۆڤ ههول بدهت سالوخهتێن بالقبوونێ گيروبكهت، بهلكو بهروڤاي ژي كا چاوان مرۆڤ ل زاروكينيێ گرنگيێ ب خوارنێ ددهت، پێدڤيه وهسان ل دهمێ پێگههشتنێ ژي گرنگيێ ب خوارنێ بدهين.
ل دووماهيێ حهنين قهبوري دياركر كو هندهك ڤهكولينێن نوو دياردكهن ههكه كچ د زاروكينيێ دا كهرستێن جوانكاريێ ب كاربينيت دبيته ئهگهر زوو بالق ببيت، ههروهسان هندهك كهرسته دناڤ خوارنێن قوديككري دا يان ئامانێن پلاستيكي و كهرستهيێن پاقژكرنێ دا دهێنه ب كارئينان ههر وان ئهنجامان ددهن. و ژبۆ ڤێ چهندێ پێدڤيه ههوهكا جيهاني بهێته كرن كو كهرستێن كيمياوي دناڤ ئامانێن پلاستيكي دا بهێنه كێمكرن.
نوشدارێن ددانان ههڤڕكىێ د كێمكرنا ئێشانێن ددانان دكهن
2010-11-30
ئهڤرۆ، دهۆك:
گهلهك نهخۆشێن ددانان ژ كلىنىكا نوشدارىا ددانان د ترسن و ئێشانا ددانێن وان وهسان دژواردبىت كو حهز ناكهن بچنه نوشدارى و ئهڤه دبىته ئهگهر كو ددانێن گهلهك ژوان بگههنه وێ چهندێ كو ب تنێ هلكێشان مفاى ل وان بكهت، پهىداكرنا چارهسهرىهكا باش و ئارامىا دهروونى بۆ نهخۆشێ ددانان ههتا هزر د ئێشانێ دا نهكهت، ئارمانجا ههموو نوشدارێن دداناىه، لهورا ژى نوكه پترىا نوشدارێن ددانان ههڤركىێ دكهن كا چاوان دێ ئێشانێ كێم كهن داكو پترىا نهخۆشان سهرهدانا وان بكهن.
د. نهجمهدىن سهلىم بهروارى تاىبهتمهندێ نهخۆشىێن دهڤ و ددانان بۆ رۆژنامهىا ئهڤرۆ دىاركر كو گهلهك رێك ههنه بۆ كێمكرنا ئێشانێ ل كلىنىكا نوشدارێ ددانان و گوت: ژ بهربهلاڤترىن رێكێن كو ههموو نوشدار ب كاردئىنن دهرمانێن نورمالێن ئێشكێمكرنێ نه وهكو(ڤولتارىن، پاراسىتول و پانادول و ..هتد) كو گهلهك دباشن بۆ ئێشانێن سڤك و ناڤنجى، بهلێ ئهو ئێشانێن گههشتىنه ههودانا دهمارا ددانى ىان قنێر و كولكێن عهداڤێ دگهل بن گهلهك مفاى لێ ناكهن و پێدڤىه هندهك دهرمانێن دى ل ژێر سهرپهرشتىا نوشدارهكێ تاىبهتمهند بهێنه ب كارئىنان و بۆ دهمهكێ كورت، و ىا ژ ڤێ ههمىێ گرنگتر ژى دهستنىشانكرن و چارهكرنا ئهگهرێن ئێشانێ ىه كو ئهو رێكا دروستن بۆ نههێلانا وان ئێشانان. بۆ كێمكرنا ئێشانێن دژوار چ دهێته كرن؟
د بهرسڤا ڤێ پرسىارێ دا د. نهجمهدىنى دىاركر كو هندهك دهرمان ههنه كهرستێ كوداىىن دناڤدا ههىه بهلێ نابىت نهخوش بێى نوشدارى ب كاربىنىت، ژبهركو گهلهك ب كارئىنانا وان دبىته ئهگهرێ پهىدابوونا ئىدمانێ بۆ مرۆڤى و پاشى ب زهحمهته نهخۆشى شىانێن هێلانا وان ههبن. بۆ كونترولكرنا ئێشانان گهلهك جورێن بهنجێ ب شێوهىێ، (جێل و كرىم و سپره) ههنه كو ل دهمێ ددان دهێنه هلكێشان ددهنه نهخۆشى داكو ههست ب ئێشانێ نهكهت و گوت: ل ڤێره خالهكا گرنگ ههىه ئهوژى ل دهمێ نهخۆش ههست ب ئێشانا ددانى دكهت دێ قهستا دهرمانخانان دكهن بۆ كرىنا ڤان بهنجا، ئهڤه گهلهك ىا خراب و ب مهترسىه، ژبهركو گهلهك ب كارئىنانا وان بێى نوشدارى دێ سهربارك ژێ پهىدابن.
ههروهسان گوتژى: نوشدارىا ددانان بۆ هندهك دهلىڤێن دهستنىشانكرى وهكو نشتهرگهرىێن دێمى و لامكا و دىسان لدهمێ چارهسهركرنا خودان پێدڤىێن تاىبهت و هندهك جارا بۆ چارهسهرىا ددانێن زارۆىان ژى بهنجا تمام دهێته ب كارئىنان. نوكه گهلهك كهس حهز دكهن ڤێ رێكێ ب كاربىنن و چارهسهرىا ههموو ئارىشهىێن ددانێن خۆ د روونشتنهكێدا بكهن و ئهڤه د شىانداىه ههكه هات و نهخۆش ب تمامى هاته بهنجكرن و گهلهك ژ خهلكى ژى وهسان هزر دكهن كو ئهڤ رێكه ىا ب مهترسىه ژبهركو نهخوش نهچاره بۆ دهمهكى بمىنىته د نهخوشخانێ ڤه و بهنجا خوجهى باشتره.
تاىبهتمهندێ نهخۆشىێن دهڤى و ددانان دىاركر ژى كو رێكهكا دىتر ژى ههىه ئهوژى ب كارئىنانا غازا كهنىێ (نتروسئوكساىد) ئهڤ غازه دهێته ب كارئىنان ب تاىبهت بۆ زارۆىێن ژ شهش سالىێ و پێههك بۆ كێمكرنا ترسا وان و ئارامكرنا وان و ئهڤه ژلاىێ نوشدارێ ددانان دهێته ب كارئشىنان و چ مهترسى تێدا نىنه. ههلبهت ئهڤ ههموو رێكه ههنه و تهكهز كر كو بۆ ب كارئىنانا بهنجێ ههر حالهتهكى رێكا خۆ ىا تاىبهت ىا ههى و گرێداى رهوشا وى ىا دهروونى ىا نهخوشى ىه و ل وى دهمى رهنگه نهخوش گهلهك ىێ هارىكار نهبىت دگهل نوشدارێ ددانان، ههروهسان زارۆىێن بچووك ژى، ىان ئهوێن مرۆڤ نهشێت ددهمێ چارهسهرىێ دا كونترولێ ل سهر بكهت، دڤان دهمان دا باشتره بێهوشكرنا خوجهى بهێته دانان داكو باوهرى بۆ نهخوشى پهىداببىت و نهبىته رێگر د چارهسهرىا ددانى دا و ترس و لهرز ل دهف پهىداببىت.
بهلێ د حالهتێن دژوار دا كو هندهك جاران ب ههواركى دگههنه نهخوشخانێ و دخوازن نشتهرگهرىێن مهزن بۆ نشتهرگهرىا لامك و دێمى بهێنه كرن، بێهوشكرنا گشتى چارهسهرىا ئێكانهىه و دڤێت بۆ نهخۆشى بهێته دانان بهلێ ههكه نهخوش ىێ هارىكار بىت ددهمێ چارهسهرىێ دا ل وى دهمى رێكێن دى ىێن كو ل كلىنىكا ددانان ههىن دێ هێنه ب كارئىنان و ئهم ل وێ باوهرىێىنه كو ههتا نوكه چ گازنده ل سهر وان رێكان ژى نههاتىنه كرن ب تنێ د هندهك حالهتێن دهگمهن دا نهبىت.
ئهڤرۆ، دهۆك:
گهلهك نهخۆشێن ددانان ژ كلىنىكا نوشدارىا ددانان د ترسن و ئێشانا ددانێن وان وهسان دژواردبىت كو حهز ناكهن بچنه نوشدارى و ئهڤه دبىته ئهگهر كو ددانێن گهلهك ژوان بگههنه وێ چهندێ كو ب تنێ هلكێشان مفاى ل وان بكهت، پهىداكرنا چارهسهرىهكا باش و ئارامىا دهروونى بۆ نهخۆشێ ددانان ههتا هزر د ئێشانێ دا نهكهت، ئارمانجا ههموو نوشدارێن دداناىه، لهورا ژى نوكه پترىا نوشدارێن ددانان ههڤركىێ دكهن كا چاوان دێ ئێشانێ كێم كهن داكو پترىا نهخۆشان سهرهدانا وان بكهن.
د. نهجمهدىن سهلىم بهروارى تاىبهتمهندێ نهخۆشىێن دهڤ و ددانان بۆ رۆژنامهىا ئهڤرۆ دىاركر كو گهلهك رێك ههنه بۆ كێمكرنا ئێشانێ ل كلىنىكا نوشدارێ ددانان و گوت: ژ بهربهلاڤترىن رێكێن كو ههموو نوشدار ب كاردئىنن دهرمانێن نورمالێن ئێشكێمكرنێ نه وهكو(ڤولتارىن، پاراسىتول و پانادول و ..هتد) كو گهلهك دباشن بۆ ئێشانێن سڤك و ناڤنجى، بهلێ ئهو ئێشانێن گههشتىنه ههودانا دهمارا ددانى ىان قنێر و كولكێن عهداڤێ دگهل بن گهلهك مفاى لێ ناكهن و پێدڤىه هندهك دهرمانێن دى ل ژێر سهرپهرشتىا نوشدارهكێ تاىبهتمهند بهێنه ب كارئىنان و بۆ دهمهكێ كورت، و ىا ژ ڤێ ههمىێ گرنگتر ژى دهستنىشانكرن و چارهكرنا ئهگهرێن ئێشانێ ىه كو ئهو رێكا دروستن بۆ نههێلانا وان ئێشانان. بۆ كێمكرنا ئێشانێن دژوار چ دهێته كرن؟
د بهرسڤا ڤێ پرسىارێ دا د. نهجمهدىنى دىاركر كو هندهك دهرمان ههنه كهرستێ كوداىىن دناڤدا ههىه بهلێ نابىت نهخوش بێى نوشدارى ب كاربىنىت، ژبهركو گهلهك ب كارئىنانا وان دبىته ئهگهرێ پهىدابوونا ئىدمانێ بۆ مرۆڤى و پاشى ب زهحمهته نهخۆشى شىانێن هێلانا وان ههبن. بۆ كونترولكرنا ئێشانان گهلهك جورێن بهنجێ ب شێوهىێ، (جێل و كرىم و سپره) ههنه كو ل دهمێ ددان دهێنه هلكێشان ددهنه نهخۆشى داكو ههست ب ئێشانێ نهكهت و گوت: ل ڤێره خالهكا گرنگ ههىه ئهوژى ل دهمێ نهخۆش ههست ب ئێشانا ددانى دكهت دێ قهستا دهرمانخانان دكهن بۆ كرىنا ڤان بهنجا، ئهڤه گهلهك ىا خراب و ب مهترسىه، ژبهركو گهلهك ب كارئىنانا وان بێى نوشدارى دێ سهربارك ژێ پهىدابن.
ههروهسان گوتژى: نوشدارىا ددانان بۆ هندهك دهلىڤێن دهستنىشانكرى وهكو نشتهرگهرىێن دێمى و لامكا و دىسان لدهمێ چارهسهركرنا خودان پێدڤىێن تاىبهت و هندهك جارا بۆ چارهسهرىا ددانێن زارۆىان ژى بهنجا تمام دهێته ب كارئىنان. نوكه گهلهك كهس حهز دكهن ڤێ رێكێ ب كاربىنن و چارهسهرىا ههموو ئارىشهىێن ددانێن خۆ د روونشتنهكێدا بكهن و ئهڤه د شىانداىه ههكه هات و نهخۆش ب تمامى هاته بهنجكرن و گهلهك ژ خهلكى ژى وهسان هزر دكهن كو ئهڤ رێكه ىا ب مهترسىه ژبهركو نهخوش نهچاره بۆ دهمهكى بمىنىته د نهخوشخانێ ڤه و بهنجا خوجهى باشتره.
تاىبهتمهندێ نهخۆشىێن دهڤى و ددانان دىاركر ژى كو رێكهكا دىتر ژى ههىه ئهوژى ب كارئىنانا غازا كهنىێ (نتروسئوكساىد) ئهڤ غازه دهێته ب كارئىنان ب تاىبهت بۆ زارۆىێن ژ شهش سالىێ و پێههك بۆ كێمكرنا ترسا وان و ئارامكرنا وان و ئهڤه ژلاىێ نوشدارێ ددانان دهێته ب كارئشىنان و چ مهترسى تێدا نىنه. ههلبهت ئهڤ ههموو رێكه ههنه و تهكهز كر كو بۆ ب كارئىنانا بهنجێ ههر حالهتهكى رێكا خۆ ىا تاىبهت ىا ههى و گرێداى رهوشا وى ىا دهروونى ىا نهخوشى ىه و ل وى دهمى رهنگه نهخوش گهلهك ىێ هارىكار نهبىت دگهل نوشدارێ ددانان، ههروهسان زارۆىێن بچووك ژى، ىان ئهوێن مرۆڤ نهشێت ددهمێ چارهسهرىێ دا كونترولێ ل سهر بكهت، دڤان دهمان دا باشتره بێهوشكرنا خوجهى بهێته دانان داكو باوهرى بۆ نهخوشى پهىداببىت و نهبىته رێگر د چارهسهرىا ددانى دا و ترس و لهرز ل دهف پهىداببىت.
بهلێ د حالهتێن دژوار دا كو هندهك جاران ب ههواركى دگههنه نهخوشخانێ و دخوازن نشتهرگهرىێن مهزن بۆ نشتهرگهرىا لامك و دێمى بهێنه كرن، بێهوشكرنا گشتى چارهسهرىا ئێكانهىه و دڤێت بۆ نهخۆشى بهێته دانان بهلێ ههكه نهخوش ىێ هارىكار بىت ددهمێ چارهسهرىێ دا ل وى دهمى رێكێن دى ىێن كو ل كلىنىكا ددانان ههىن دێ هێنه ب كارئىنان و ئهم ل وێ باوهرىێىنه كو ههتا نوكه چ گازنده ل سهر وان رێكان ژى نههاتىنه كرن ب تنێ د هندهك حالهتێن دهگمهن دا نهبىت.
كهس ل كوردستانێ تووشي ئايدزێ بووينه
ب ههلكهفتا هاتنا رۆژا بهرهنگاربوونا نهخۆشيا ئايدزێ كو رۆژا 12/1 بۆ هاتيه دهستنيشانكرن، وهزارهتا ساخلهميێ د راگههاندنهكێ دا كو دانهيهك بۆ رۆژنامهيا ئهڤرۆ هنارتيه ئاماژه دايه وێ يهكێ كو ل ههرێما كوردستانێ ژ سالا 1986تا 2010/11/30تووشبوويێن ڤايرۆسا كێميا بهرهڤانيا لهشي كو دبيته ئهگهرێ نهخۆشيا ئايدزێ گههشتينه 12 حالهتان و سێ كهس ژ وان مرينه كو ئێك ژ ئهنجامێ روودانهكا ترۆمبێلێ بوو. ههڤدهم 69حالهتێن دي هاتينه دهستنيشانكرن ژ خهلكێن بياني و رهوانهي وهلاتێن وان هاتينه كرن. راگههاندنا وهزارهتا ساخلهميێ ئاماژه ب دووماهي ئامارا رێكخراوا ساخلهميا تهندروستي يا جيهاني دايه كو هژمارا تووشبوويێن زيندي نها گههشتيه 3,33 مليۆن كهسان ل جيهانێ و ژ وان 9,15رهگهزێ مێ نه و 5,2كهس ژي دبن 15ساليێ دانه. ئهو كهسێن د سالا 2009 دا گيانێ خۆ ژ دهست داين ژي دبنه 8,1مليۆن كهس.
د. ئهمجهد بريفكاني:سهركهڤتنا نشتهرگهريێ ل سهر هشياري و زێرهڤانيا نوشدارێ بهنجكرنێ دمينيت
بێهوشكرن ئێك ژ تايبهتمهنديێن پزيشكي يه يێن كو شيانێ بدهته نهخۆشي نشتهرگهريێن ب زهحمهت و مهزن بۆ بهێنه ئهنجامدان بێي كو ههست ب ئێشانێ بكهت، ئهوژي ب رێكا پاراستنا بزاڤێن ڤهژاندنا لهشي و هندهك جاران دبيته ئهگهرێ وێ چهندێ كو نهخۆش تووشي سهرباركان ببيت و نوشدار بهجێ ب راوهستينيت.
گهلهك جورێن بهنجكرنێ ههنه و ل دووڤ جور و مهنيا نشتهرگهريێ دهێته دان، سالانه ل وهلاتێ مه ب هزاران نهخۆش نشتهرگهريێن جودا جودا ئهنجام ددهن، ئهوژي ل بن كارتێكرنا بهنجێ و ژبهر وێ چهندێ پشكا بێهوشكرنێ ئێك ژ پشكێن ههره گرنگه دناڤ نهخوشخانهيێن گشتي دا ژبۆ پێشكێشكرنا خزمهتێن نشتهرگهريان.
د. ئهمجهد بريفكارني، تايبهتمهندێ بێهوشكرنێ ل نهخۆشخانهيێن ئازادي و تهنگاڤيان بۆ رۆژنامهيا ئهڤرۆ دياركر كو ئهو گوتنا دبێژيت ژيانا نهخۆشي دناڤ دهستێن نوشدارێ بهنجكرنێ دايه گهلهك يا دروسته، ژبهركو دهمێ نشتهرگهري دهێته كرن نهخۆش دمينيته ل بن زێرهڤانيا نوشدارێ بهنجكرنێ ڤه و ئهو بهرپرسه ژ ههڤسهنگيا كارێ ئهندامێن جودا جودا يێن لهشي، يا ژ ههميا گرنگتر ژي مێشك، دل، كوئهندامێ ههناسێ و گولچيسكێن نهخۆشينه كو پێدڤيه گهلهك زێرهڤاني و چاڤدێري بۆ ههبيت.
د. ئهمجهد دياركر ژي كو د بهرێ دا خهلكي دگوت دهمێ نوشدارێ بهنجكرنێ دهرزيكا بهنجێ دانا كارێ وي ب دووماهي هات، بهلێ ئهڤ بووچۆنه يا خهلهته و گوت: كارێ نوشدارێ بهنجكرنێ ئامادهكرنا نهخۆشي يه بهري نشتهرگهريێ و چارهسهركرنا وي و زێرهڤانيا وي ددهمێ نشتهرگهريێ دا و پاشي زێرهڤانيا نهخوشي پشتي نشتهرگهريێ ژي ههتا نهخۆش بزڤريتهڤه بۆ حالهتێ خۆ يێ سروشتي و دياركر ژي كو نشتهرگهريا سهركهفتي ل سهر هشياري و سهركهفتنا نوشدارێ بهنجكرنێ ددهمێ نشتهرگهريێ دا دمينيت.
و گوت ژي كو گهلهك جاران يا رووداي مه بهنج يا دايه نهخوشي و ئێكسهر رهوشا وي يا تێكچووي و دلێ وي كارنهكريه و نهچاربووينه مه بهنج يا راوهستاندي ههتا دلێ وي كاربكهتهڤه و ئهم نهشێين بهردهواميێ بدهينه ڤان جوره نشتهرگهريان.
نوشدارێ تايبهتمهندێ بێهوشكرنێ دياركر ژي كو دهمێ ئێكهم نشتهرگهري ب رێكا بهنجكرنێ ل جيهانێ هاتيه ئهنجامدان كهرستێ ئهتير هاته ب كارئينان و ژوي دهمي وهره و ل دووڤ شارهزايا نوشداران بهنجكرن يا پێشڤه دچيت، و پشتي سالێن 1950ێ رهوشا بهنجكرنێ پتر ب ئێمني و زانستي هاتيه گورێ و رهوشا نشتهرگهريێ ژي بهرفرهه بوويه وهكو نشتهرگهريێن ڤهكرنا سينگي و يێن مێشكي و چاندنا ئهندامێن لهشي و نوشدارێن بهنجكرنێ ژي بوو هندهك تايبهتمهنديێن دي مفا ژێ هاتيه وهرگرتن وهكو پشكداريا وان د يهكێن چاڤدێريا چر ل نهخوشخانهيان دا و گوت: مخابن ژمارا نوشدارێن بهنجكرنێ ل پارێزگهها دهۆكێ يا كێمه ههكه يا دروست ئهوه كو مه بهري نشتهرگهريێ ههڤاليني دگهل نهخۆشان پهيداكربا دا پتر سهركهفتنێ د نشتهرگهريان دا بدهستڤهئينين و پشتي نشتهرگهريێ ژي پێدڤي بوو مه رهوشا نهخۆشي زانيبا.
دهربارهي جورێن بهنجێ ژي دكتوري دياركر جورێ بهنجا بۆ نهخۆشي دهێته دان پالپشتيێ ل سهر گهلهك فاكتهران دكهت وهكو حهزا نهخۆشي و جور و جهێ نشتهرگهريێ و ژبهر وێ چهندێ بهنجكرنا گشتي يان يا خوجهي دهێته دان يان بهنجا دهمارهكي ب تنێ يان يا خوجهي ب تنێ وهكو برينهكا ب سهر پيستي ڤه و ههر حالهتهكي ئهم دزانين كا چ جورێ بهنجێ و بۆ چهند دهمي دێ دهينه نهخۆشي.
د. ئهمجهد بريفكاني دياركر ژي كو بهنجكرن پالپشتيێ ل سهر چوار تشتان دكهت ئهوژيدهرمانێن بهنجكرنێ يان د خهوبرنا نهخۆشي و دهرمانێن ئێشكێمكرنێ و هندهك دهرمانێن ئارامكرنا زهڤلهكان و هندهك دهرمانێن كو ههڤسهنگيا لهشي ژلايێ فشارا خوينێ و ههناسێ د پارێزن. ههروهسان دياركر ژي كو ههستداري ژي هندهك جاران ژ كهرستهيێن بێهوشكرنێ پهيدادبيت و گوت: ههستداري ب ههر كهرستهكێ بێهوشكرنێ وهكو وێ ههستداريێ يه ياكو ژ كهرستهيێن كيمياوي پهيدادبيت، بهلێ هندهك جارا ژ ئهنجامێ كاريگهريێ پلا گهرماتيا لهشێ نهخۆشي بلند دبيت و ب مهترسي دكهڤيت، ههروهسان رهنگه ئاريشهيهكا ديتر ژي پهيداببيت ئهوژي كارتێكرنێ ل نهخۆشي دكهت دماوێ نشتهرگهريێ دا ئهوژي گيرووبوونا بهردانا نهخوشي يه ژ دهرمانێن كو بۆ دهمهكێ كێم هاتينه دان و پاشي نهخوش گيرودبيت ئهڤهژي ب نهخوشي ڤه گرێدايه و رهنگه هندهك ئهنزايم د لهشێ وي دا دكێم بن و ئهڤ چهنده ب رێژا 1/15000 ل دهڤ زارۆيان و 1/40000 ل دهڤ مهزنان ههيه و ل وي دهمي نشتهرگهري ب زهحمهت دكهڤيت و ئهم كارتهكێ ددهينه نهخوشي كو پێدڤيه ههموو مرۆڤێن وي پله ئێك ئهو كارته ههبيت و ل دهمێ نشتهرگهريێ نوشداري پێ ئاگههداربكهن داكو ژيانا وان ژ مهترسيێ قورتال ببيت. دكتور ئهمجهد گوتژي: ههلبهت ههكه ئهم بزانين كو دهرمان دگهل كاودانێن نهخۆشي ناگونجن ئهم وان دهرمانان نادهينێ و ههكه مه نهزاني ژي دێ شيانێن چارهسهريێ ههبن، بهلێ ئهڤ چهنده دێ كارتێكرنێ ل نهخوشي كهت و زووكا هشيار نابيت، ل وي دهمي نهخوش دێ بۆ چهند دهمژمێران مينيته دبن ئاميرێن ههناسهدانێ دا ههتا كو دهرمان ب دووماهي بهێت و نهخۆش جارهك دي هشيارببيت. د. ئهمجهد گوتژي كو بهري نشتهرگهريێ پێدڤيه نهخۆش ژلايێ نوشدارێ بهنجكرنێ بهێته ديتن و تيشكا سينگي و دگهل هندهك پشكنينێن خوينێ و دهستئاڤێ بۆ بهێنه كرن داكو ژ رهوشا ساخلهميا وي ئارام ببين و پاشي بريارا نشتهرگهريێ بۆ بهێته دان و خواست كو ههر چ نهبيت باشتره نهخوش ههكه يێ مهزن بيت ب ههشت دهمژمێران بهري نشتهرگهريێ چ خوارنێ نهخۆت و ههكه زارۆبيت ژي پێدڤيه ب چوار دهمژمێران بهري نشتهرگهريێ دايكا وي شيري نهدهتێ داكو چ ئالوزي بۆ پهيدانهبن.
گهلهك جورێن بهنجكرنێ ههنه و ل دووڤ جور و مهنيا نشتهرگهريێ دهێته دان، سالانه ل وهلاتێ مه ب هزاران نهخۆش نشتهرگهريێن جودا جودا ئهنجام ددهن، ئهوژي ل بن كارتێكرنا بهنجێ و ژبهر وێ چهندێ پشكا بێهوشكرنێ ئێك ژ پشكێن ههره گرنگه دناڤ نهخوشخانهيێن گشتي دا ژبۆ پێشكێشكرنا خزمهتێن نشتهرگهريان.
د. ئهمجهد بريفكارني، تايبهتمهندێ بێهوشكرنێ ل نهخۆشخانهيێن ئازادي و تهنگاڤيان بۆ رۆژنامهيا ئهڤرۆ دياركر كو ئهو گوتنا دبێژيت ژيانا نهخۆشي دناڤ دهستێن نوشدارێ بهنجكرنێ دايه گهلهك يا دروسته، ژبهركو دهمێ نشتهرگهري دهێته كرن نهخۆش دمينيته ل بن زێرهڤانيا نوشدارێ بهنجكرنێ ڤه و ئهو بهرپرسه ژ ههڤسهنگيا كارێ ئهندامێن جودا جودا يێن لهشي، يا ژ ههميا گرنگتر ژي مێشك، دل، كوئهندامێ ههناسێ و گولچيسكێن نهخۆشينه كو پێدڤيه گهلهك زێرهڤاني و چاڤدێري بۆ ههبيت.
د. ئهمجهد دياركر ژي كو د بهرێ دا خهلكي دگوت دهمێ نوشدارێ بهنجكرنێ دهرزيكا بهنجێ دانا كارێ وي ب دووماهي هات، بهلێ ئهڤ بووچۆنه يا خهلهته و گوت: كارێ نوشدارێ بهنجكرنێ ئامادهكرنا نهخۆشي يه بهري نشتهرگهريێ و چارهسهركرنا وي و زێرهڤانيا وي ددهمێ نشتهرگهريێ دا و پاشي زێرهڤانيا نهخوشي پشتي نشتهرگهريێ ژي ههتا نهخۆش بزڤريتهڤه بۆ حالهتێ خۆ يێ سروشتي و دياركر ژي كو نشتهرگهريا سهركهفتي ل سهر هشياري و سهركهفتنا نوشدارێ بهنجكرنێ ددهمێ نشتهرگهريێ دا دمينيت.
و گوت ژي كو گهلهك جاران يا رووداي مه بهنج يا دايه نهخوشي و ئێكسهر رهوشا وي يا تێكچووي و دلێ وي كارنهكريه و نهچاربووينه مه بهنج يا راوهستاندي ههتا دلێ وي كاربكهتهڤه و ئهم نهشێين بهردهواميێ بدهينه ڤان جوره نشتهرگهريان.
نوشدارێ تايبهتمهندێ بێهوشكرنێ دياركر ژي كو دهمێ ئێكهم نشتهرگهري ب رێكا بهنجكرنێ ل جيهانێ هاتيه ئهنجامدان كهرستێ ئهتير هاته ب كارئينان و ژوي دهمي وهره و ل دووڤ شارهزايا نوشداران بهنجكرن يا پێشڤه دچيت، و پشتي سالێن 1950ێ رهوشا بهنجكرنێ پتر ب ئێمني و زانستي هاتيه گورێ و رهوشا نشتهرگهريێ ژي بهرفرهه بوويه وهكو نشتهرگهريێن ڤهكرنا سينگي و يێن مێشكي و چاندنا ئهندامێن لهشي و نوشدارێن بهنجكرنێ ژي بوو هندهك تايبهتمهنديێن دي مفا ژێ هاتيه وهرگرتن وهكو پشكداريا وان د يهكێن چاڤدێريا چر ل نهخوشخانهيان دا و گوت: مخابن ژمارا نوشدارێن بهنجكرنێ ل پارێزگهها دهۆكێ يا كێمه ههكه يا دروست ئهوه كو مه بهري نشتهرگهريێ ههڤاليني دگهل نهخۆشان پهيداكربا دا پتر سهركهفتنێ د نشتهرگهريان دا بدهستڤهئينين و پشتي نشتهرگهريێ ژي پێدڤي بوو مه رهوشا نهخۆشي زانيبا.
دهربارهي جورێن بهنجێ ژي دكتوري دياركر جورێ بهنجا بۆ نهخۆشي دهێته دان پالپشتيێ ل سهر گهلهك فاكتهران دكهت وهكو حهزا نهخۆشي و جور و جهێ نشتهرگهريێ و ژبهر وێ چهندێ بهنجكرنا گشتي يان يا خوجهي دهێته دان يان بهنجا دهمارهكي ب تنێ يان يا خوجهي ب تنێ وهكو برينهكا ب سهر پيستي ڤه و ههر حالهتهكي ئهم دزانين كا چ جورێ بهنجێ و بۆ چهند دهمي دێ دهينه نهخۆشي.
د. ئهمجهد بريفكاني دياركر ژي كو بهنجكرن پالپشتيێ ل سهر چوار تشتان دكهت ئهوژيدهرمانێن بهنجكرنێ يان د خهوبرنا نهخۆشي و دهرمانێن ئێشكێمكرنێ و هندهك دهرمانێن ئارامكرنا زهڤلهكان و هندهك دهرمانێن كو ههڤسهنگيا لهشي ژلايێ فشارا خوينێ و ههناسێ د پارێزن. ههروهسان دياركر ژي كو ههستداري ژي هندهك جاران ژ كهرستهيێن بێهوشكرنێ پهيدادبيت و گوت: ههستداري ب ههر كهرستهكێ بێهوشكرنێ وهكو وێ ههستداريێ يه ياكو ژ كهرستهيێن كيمياوي پهيدادبيت، بهلێ هندهك جارا ژ ئهنجامێ كاريگهريێ پلا گهرماتيا لهشێ نهخۆشي بلند دبيت و ب مهترسي دكهڤيت، ههروهسان رهنگه ئاريشهيهكا ديتر ژي پهيداببيت ئهوژي كارتێكرنێ ل نهخۆشي دكهت دماوێ نشتهرگهريێ دا ئهوژي گيرووبوونا بهردانا نهخوشي يه ژ دهرمانێن كو بۆ دهمهكێ كێم هاتينه دان و پاشي نهخوش گيرودبيت ئهڤهژي ب نهخوشي ڤه گرێدايه و رهنگه هندهك ئهنزايم د لهشێ وي دا دكێم بن و ئهڤ چهنده ب رێژا 1/15000 ل دهڤ زارۆيان و 1/40000 ل دهڤ مهزنان ههيه و ل وي دهمي نشتهرگهري ب زهحمهت دكهڤيت و ئهم كارتهكێ ددهينه نهخوشي كو پێدڤيه ههموو مرۆڤێن وي پله ئێك ئهو كارته ههبيت و ل دهمێ نشتهرگهريێ نوشداري پێ ئاگههداربكهن داكو ژيانا وان ژ مهترسيێ قورتال ببيت. دكتور ئهمجهد گوتژي: ههلبهت ههكه ئهم بزانين كو دهرمان دگهل كاودانێن نهخۆشي ناگونجن ئهم وان دهرمانان نادهينێ و ههكه مه نهزاني ژي دێ شيانێن چارهسهريێ ههبن، بهلێ ئهڤ چهنده دێ كارتێكرنێ ل نهخوشي كهت و زووكا هشيار نابيت، ل وي دهمي نهخوش دێ بۆ چهند دهمژمێران مينيته دبن ئاميرێن ههناسهدانێ دا ههتا كو دهرمان ب دووماهي بهێت و نهخۆش جارهك دي هشيارببيت. د. ئهمجهد گوتژي كو بهري نشتهرگهريێ پێدڤيه نهخۆش ژلايێ نوشدارێ بهنجكرنێ بهێته ديتن و تيشكا سينگي و دگهل هندهك پشكنينێن خوينێ و دهستئاڤێ بۆ بهێنه كرن داكو ژ رهوشا ساخلهميا وي ئارام ببين و پاشي بريارا نشتهرگهريێ بۆ بهێته دان و خواست كو ههر چ نهبيت باشتره نهخوش ههكه يێ مهزن بيت ب ههشت دهمژمێران بهري نشتهرگهريێ چ خوارنێ نهخۆت و ههكه زارۆبيت ژي پێدڤيه ب چوار دهمژمێران بهري نشتهرگهريێ دايكا وي شيري نهدهتێ داكو چ ئالوزي بۆ پهيدانهبن.